Beyne ziyan veren faktörler yalnızca önemli kazalar ve hastalıklarla hudutlu değildir. Vakitle, fark edilmeden, küçük ve birikimli hasarlar beyin sıhhatini olumsuz etkileyebilir. Bu ziyanlar, bilişsel kapasite kaybı, hafıza problemleri, hareket zahmeti ve genel hayat kalitesinde düşüşe yol açabilir.
Görünüşte zararsız olan birtakım alışkanlıklar, her gün tekrarladığımız yahut dikkatsizce müsaade verdiğimiz şeyler beynin düşmanı olabilir. İşte beynin düşmanı alışkanlıklar…
Uzun mühlet oturmak
Günü uzun müddet oturarak geçirmek, bilhassa fizikî aktivite eksikliği, hem kardiyovasküler sıhhat hem de beyin sıhhati üzerinde olumsuz tesirler yaratabilir. Uzun mühlet hareketsiz kalmak, kan dolanımını olumsuz etkileyerek beynin oksijen ve besin alımını zorlaştırabilir. Bu da bilişsel fonksiyonların düşmesine ve beyin sıhhatinin kötüleşmesine neden olabilir.
Düzenli fizikî aktivite yapmayan insanlarda, hipokampus, faal bireylere kıyasla küçülür. Bu küçülme, yeni anılar oluşturma ve depolama yeteneğini zayıflatabilir. Ayrıyeten, hareketsizlik, beynin yeni irtibatlar kurma yeteneği olan nöroplastisiteyi olumsuz tesirler, bu da yeni hünerler öğrenmeyi ve çevresel değişimlere ahenk sağlamayı zorlaştırır. Buna rağmen, tertipli antrenman nöroplastisiteyi teşvik eder ve beyindeki iltihabı azaltarak Alzheimer üzere nörodejeneratif hastalık riskini düşürebilir. Tahlil ise kolaydır: Sandalyede 20-30 dakikadan fazla oturmamak, birkaç dakikada bir ayağa kalkmak, yürümek yahut imtihan çekmek üzere kısa hareketler, beynin sağlıklı kalmasına yardımcı olabilir.
Yalnızlık
Sosyal alakaların eksikliği, depresyon, demans ve Alzheimer riskinin artışıyla direkt bağlıdır ve yaşlı bireylerde bilişsel gerilemeyi hızlandırabilir. 2021 yılında yapılan bir araştırma, toplumsal olarak daha az faal insanların, beynin bilgiyi işleyen dış katmanı olan gri unsurunu daha fazla kaybettiklerini ortaya koydu.
Beynimiz, hayatta kalabilmek için toplumsal etkileşime dayalı olarak evrimleştiği için, toplumsallaşmanın eksikliği beyin sıhhati üzerinde yıkıcı tesirlere yol açabiliyor. Yalnızlık, hipokampus ve prefrontal korteks üzere hafıza ve bilişle ilgili beyin bölgelerinde atrofiye neden olur. Ayrıyeten, toplumsal etkileşim eksikliği, bedendeki iltihaplanma düzeylerini artırabilir ve gerilim hormonu kortizolün yükselmesine sebep olabilir, bu da beyin hücrelerinde hasara yol açar. Öte yandan, toplumsallaşma, dopamin ve oksitosin üzere nörotransmiterlerin özgür kalmasını sağlayarak, beynin ödül ve zevk merkezlerini harekete geçirir. Bu da hafızayı güçlendirir ve yeni hünerler öğrenmeyi kolaylaştırarak nöroplastisiteyi artırır.
Yetersiz Uyku
Uyku, beyin sıhhatini korumak için temel bir gereksinimdir ve bu nedenle uyku eksikliği, beyin üzerinde önemli tesirlere yol açabilir. Altı saatten az uyku, dikkat, çalışma belleği, hafıza konsolidasyonu, muhakeme ve karar verme üzere birçok beyin işlevini olumsuz etkileyebilir.
Uyku eksikliği yalnızca bilişi etkilemekle kalmaz, tıpkı vakitte gece derin uyku sırasında beyin, Alzheimer hastalığı ile alakalı beta-amiloid üzere toksik proteinleri ortadan kaldırarak “temizlik” yapar. Uykusuzluk bu süreci maniler, bu da nöronların ziyan görmesine ve nörodejeneratif hastalık riskinin artmasına neden olabilir.
Ayrıca, düşük uyku kalitesi, beynin yürütücü fonksiyonları olan karar verme, dikkat ve duygusal denetimi bozar. Uyku eksikliği, frontal lobun aktivitesini etkileyerek artan dürtüsellik, sonluluk ve konsantrasyon zorluğuna yol açar. En tesirli uyku alışkanlıkları, uykunun doğal olarak gelmesini sağlamak için hakikat ortamı yaratmaktan geçer. Yatmadan evvel ışıkları kısmak, serin bir oda sağlamak ve uyarıcı aktivitelerden kaçınmak uyku kalitesini artırabilir.
Kronik stres
Kronik gerilim, beynin sıhhatini önemli formda etkileyebilir ve bilhassa hafıza ve öğrenmeden sorumlu olan prefrontal korteksin küçülmesine neden olabilir. Orta sıra yaşanan gerilim, örneğin bir tehlike karşısında beden tarafından verilen doğal bir tepkiyken, iş, bağlantılar yahut finansal problemler üzere kronik gerilim faktörleri uzun vadede nöronları öldürebilir.
Uzun müddetli gerilim, gerilim hormonu olan kortizolün düzeylerini yükseltir ve bu da hipokampal atrofiye yol açabilir. Bu durum, hem yeni anılar oluşturma yeteneğini hem de nörodejeneratif hastalık riskini artırır. Kronik gerilimin çocuklar üzerindeki tesiri de kıymetlidir; bu durum, amigdala boyutunun küçülmesine yahut büyümesine yol açarak, kaygı ve tasaya abartılı reaksiyonlar verilmesine sebep olabilir. Bu da depresyon, anksiyete ve psikoz üzere duygudurum bozukluklarının süratle gelişmesine neden olabilir. Gerilim hayatın bir modülü olsa da, onu tanıyıp denetim altına almayı öğrenmek beyin sıhhatini korumak için büyük ehemmiyet taşır. Çok reaksiyon vermemek için derin bir nefes almak ve gerilimle başa çıkma tekniklerini uygulamak, beynin ziyan görmesini engellemeye yardımcı olabilir.